فرش اصفهان (1) :

تهیه و گردآوری: ر.هاشمی

فصل اول : تاریخ اصفهان

بدون تردید اصفهان زیباترین، با اهمیت‌ترین و مطبوع‌ترین شهرهای ایران است. بازدید کنندگان از این شهر حتی برای یک لحظه نمی توانند فراموش کنند که اصفهان زمانی یکی از باشکوه ترین پایتخت های آن دوران شگفت آور تاریخ یعنی پایان قرن شانزدهم بوده است.این شهر دارای سوابق تاریخی و وقار اصالتی است که تهران متجدد و تازه به دوران رسیده فاقد آن است. :) ادوارز 1357 ص338(

اصفهان در دوران هخامنشی به نام « کی » شناخته شده است و پارتیکا که امروز فریدن نامیده می شود، از نواحی آباد و مشهور آن بوده است. در زمان اشکانیان، اصفهان قلمرو یکی از پادشاهان جزء ( ساتراپ ) بوده است، و در دورة ساسانیان اعضای هفت خانوادة بزرگ ایرانی که دارای مشاغل عمده و مناصب سلطنتی بوده اند در اصفهان سکونت داشته اند، و این شهر جزء حکمرانی آنان به شمار می رفته است.

در زمان خلافت عمر، این شهر به تصرف اعراب درآمده  و تا مدت 300 سال از طرف خلفا، حکامی در آنجا فرمانروایی می کردند. در آن اوقات شهر اصفهان به دو محلة مسلمان نشین به نام شهرستان و یهودیه تقسیم شده بود و بین این دو محله دیواری کشیده بودند و رکن الدولة دیلمی هر دو محله را یکی کرد.

اصفهان در دورة آل بویه و سلجوقیان پایتخت بود و بعد از سلجوقیان تا دورة صفویه دوبار دستخوش قتل و غارت و خرابی شد و در حملات مغول و تیمور صدمات فراوانی را تحمل کرد.

دوری از مرزهای غربی و همجواری با کویر سبب شد تا شاه عباس صفوی، برای در امان ماندن از دسایس عثمانیان در غرب، و افغانان در شمال شرقی، اصفهان را به پایتختی خود برگزیند.آب های پر برکت زاینده رود ،یکی از چند رود خانه فلات ایران این ناحیه را به صورت یکی از حاصل خیز ترین نواحی کشور درآورده است.به علاوه اصفهان دارای هوایی بسیار ملایم و سالم است.علت اینکه سلاطین قاجار در قرن نوزدهم پایتخت را از اصفهان به تهران منتقل کردند این نبود که تهران از لحاظ موقعیت بر اصفهان برتری و امتیاز داشت، بلکه علت آن حسادت و حفظ اعتبار و نفوذ سلسله ای بود:) ادوارز 1357 ص338(

(اصفهان در زمان صفویه یکی از مراکز عمده ی قالی بافی بود. در این شهر تعداد زیادی کارگاه های شاهی وجود داشت که در آن برای قصور سلطنتی و یا اهداء به سلاطین دیگر قالی های زربفت بافته می شد). ) نصیری 82،(

     قبل از اینکه شاه عباس این شهر رابه پایتختی خود برگزیند اصفهان شهر مهم و قابل توجهی به شمار می رفت. در قرن یازدهم یکی از سیاحان مسلمان از آن به عنوان بزرگترین شهر فارسی زبان امپراطوری ایران یاد کرده است. این شهر با دیوارهایی به طول 14 میل احاطه شده بود و دارای یک مسجد باشکوه، پنجاه کاروان سرای و دویست صّراف بوده است. :) ادوارز 1357 ص338(

اهتمامی که شاه عباس در احیاء و آبادانی اصفهان، مبذول داشت به زودی این شهر را از چنان عظمت و شکوهی برخوردار کرد که عنوان نصف جهان برای آن از روی نهایت فروتنی بود. زیرا، این شهر با شکوه به عنوان بهترین جلوگاه هنر بر زیباترین شهرهای جهان پیشی و برتری داشت. نوشته ها و خاطرات سیاحان مشهوری چون شوالیه شاردن و نقاشیهایی که آنان از این شهر در کتابهایشان به تصویر کشیده اند، خود بهترین گواه عظمت و شکوه این شهر، در دوران گذشته است. هنر دوستی شاهان صفوی و ارج و منزلتی که این سلسله برای هنرمندان قائل بودند و خصلت پسندیده ای که هر چیز را در حد کمالش می خواستند، انگیزه هایی بود تا با توسل به آن بهترین هنرمندان از هر صنف و طبقه ای، در کارگاههای شاهی گرد آیند، و آثار ارزنده ای را به وجود آورند که هنوز، بعد از طی قرون متمادی چشم و عقل را یارای باور آن نیست.

کارگاههای قالیبافی دربار صفوی متصل به کاخ سلطنتی در جنوب عالی قاپو بین میدان شاه وچهل ستون، با استفاده از بهترین مواد اولیه همواره زیر نظر شخص شاه عباس بزرگ به کار می پرداختند. قالیهای ارزشمند بیشترشان در شهرها و روستاهای اطراف اصفهان نظیر جوشقان و نجف آباد تهیه می شد. زیرا خود شهر اصفهان به واسطة داشتن آب آلوده به گچ مناسب این صنعت نبود.

 نمونه های ارزنده ای که از این دوره موزه های جهان را زینت بخشیده خواه در اصفهان بافته شده باشد و یا در شهرهای اطراف آن، یادآور این نکته که به هنر قالیبافی توجهی خاص مبذول می شده است.

در قرن چهاردهم این شهر بوسیله تیمور اشغال گردید، ولی در اندک زمانی مردم آن جسارت یافته به آن شوریدند.مغول ها نیز به شیوه خود مجازاتی بر آنها تحمیل کردند.یعنی 70,000 نفر از سکنه آن را به قتل رسانیدند.ولی این شهر مانند سایر شهرهای ایران که از مصائبی نظیر آن رنج برده بود با سرعتی عجیب به سوی او گام برداشت.به طوری که در قرن پانزدهم ابهت و آبادانی خود را بازیافت.سپس در پایان قرن شانزدهم شاه عباس آنرا به پایتختی خود برگزید و در اندک مدتی شایعاتی از جلال و شکوه دربار او در کشورهای مغرب زمین بر سر زبانها افتاد و تصوّر ها و تخیّلات و تهوّر و جسارت بسیاری از سیّاحان در دست داریم که در آن اقامت موقت خود را در پایتخت ایران شرح داده‌اند.در واقع راجب به هیچ یک از شهرهای مشرق زمین در آن دوره،تصویری روشنتر از آنچه اصفهان را در زمان شاه عباس و جانشینان بلافصل او نشان می دهد ،دردست نداریم.

     حمله افغان ها به این دوران مشعشع پایان داد. اصفهان در فتنه افغان آسیب فراوان دید و تعداد بسیاری از هنرمندان و صنعتگران خود را از دست داد. ) نصیری 82،(

در سال 1772 پس از جنگ ننگینی در پایتخت لشگر ایران با اینکه از لحاظ نفرات و سلاح بر دشمن برتری داشت شکست فاحشی خورد و شهر در اندک مدتی محاصره شد و شاه سلطان حسین جبّان ، آخرین پادشاه سلسله صفویه تاج خود را به مهاجمان تسلیم کرد.ابتدای امر فاتحان با ساکنان شهر رفتاری ملایم داشتند ،ولی در قزوین مردم شورش کردند و فرمانروای افغان ها از ترس اینکه مبادا مردم پایتخت نیز بر ضدّ وی قیام کنند، امر به قتل وزرا و شاهزادگان داد  و سپس شهر را تسلیم سربازان کرد تا آن را غارت کنند.اوامر او اجرا گردید و مدّت چهارده روز قتل و غارت و تاراج ادامه یافت .هفت سال بعد ندر قلی (بعد ها به عنوان نادر شاه به تخت نشست)افغان ها را در دو جنگ بزرگ شکست داد و شهر اصفهان را آزادی بخشید.وی در سال 1736 مقام شاهی یافت و یکی از نخستین اقدامات وی آن بود که پایتخت را به زادگاه خود شهر مشهد منتقل سازد.از آن زمان تا کنون اصفهان دیگر به عنوان پایتخت برگزیده نشد.کریم خان زند شیراز را پایتخت خود کرد و پایتخت سلاطین قاجار نیز تهران بود که تا به امروز نیز این سمت را حفظ کرده است. :) ادوارز 1357 ص338(

 مدت 200 سال اصفهان ایستادگی کرد،ولی با اینکه ادوار کوتاهی تحت حکومت شاهزاده و یا حاکم روشنفکری موقتاً از آسودگی برخوردار بود به تدریج رو به ویرانی می رفت.

اصفهان جز در دورة قاجاریه که مقر حکومت برخی از شاهزادگان خود کامه نظیر مسعود میرزا ( ظل السلطان ) شد، دیگر مورد استفاده قرار نگرفت. ظل السلطان نیز در اضمحلال و تخریب اصفهان از هیچ کوششی دریغ نورزید، به نحوی که بسیاری از بناهای ارزنده و تاریخی این شهر و اشجار کهن به دستور وی نابود شد.

     در جنگ جهانی اول اصفهان یکی از مراکز عمده تهیه قالیچه بود و پس از آن نیز بحران های زیاد اقتصادی تاثیری در کار اصفهان نکرد.چون قالیچه های آن بسیار ارزان تهیه می شوند ،. گرچه تولیدات فرش بسیار اندک بود لیکن از نظر کیفیت چیزی از قالیهای قدیم کم نداشتند. تنها کاربرد ابریشم در آنها متداول نبود و تارهای نقره ای در زمینه به کار نمی رفت با این حال، این قالیها به واسطة کاربرد نقشهای مجرد فاقد نقشهای اصیل اولیه بودند. جنگ جهانی دوم از دو نظر لطمه شدیدی به قالی بافی اصفهان وارد نمود.یکی از آن جهت که بازارهای اروپا به واسطه جنگ بر روی این صنعت بسته شدند و دیگری از آن نظر که عده ای از صنعتگران و بازرگانان سودجوی اصفهانی در اثر گران شدن مواد اولیه قالی مانند رنگ و پشم به فکر تقلب در آنها افتادند.مدت چند سال رنگهای بسیار کم ثبات و پشمهای غیر مرغوب و حتی سلولز های بازیافته شده در قالی های اصفهان بسیار دیده می شد.ولی در اواخر جنگ و پس از آن به واسطه بازار داخلی خوبی که پیش آمده بود عده ای از کارگاهها توانستند تعدادی قالی خوب به بازار بفرستند. ) نصیری 82،(

فرش پاکستان

تهیه و گردآوری: ا. رحمتی

پاکستان:

پاکستان تا سال 1947 میلادی در واقع قسمتی از شبه جزیره هندوستان بود اما پس ازآن به موجب قانون استقلال هند که درسال 1947 میلادی از تصویب مجلس عوام انگلستان گذشت از تاریخ اوت 1947 میلادی به دو کشور پاکستان و هند تقسیم شد .از این رو عمده فرشهای تولید شده در این کشور از لحاظ سوابق تاریخی با فرش بافی هند مشترک بوده و بین آنها نمیتوان تفاوتی قائل شد. اما عمده ترین مراکز قالیبافی پاکستان مرهون قالیبافانی است که اکثر آنها مسلمان بوده و پس از استقلال پاکستان و جدایی آن از شبه جزیره هند به پاکستان مهاجرت نمودند .

در طی 50 سال گذشته اکثرطرحهای مورد استفاده  بافندگان پاکستان - به جز موارد محدود - متاثر از طرحهای کاملاً ایرانی است و آنان در تقلید از طرحهای فرش ایران بیش از بافندگان هندی فعالیت داشته اند. در واقع بسیاری از طراحان هندی سعی در دخالت شیوه های هندی در طرحهای فرش نموده و شاید در برخی موارد به موفقیت هایی رسیده باشند اما طراحان و بافندگان پاکستانی در واقع تابع بی چون و چرای فرشهای ایرانی بوده اند.

طرحهای اصفهان و کاشان وکرمان در انواع افشان و لچک  ترنج و شاه عباسی و همچنین طرح معروف سبزی کار کرمان بسیار مورد توجه بافندگان پاکستانی بوده است. حتی در نمونه های قدیمی تر با قدمت 30 الی 40 سال میتوان کپیه هایی از فرشهای قوچان و عشایر شرق کشور را در فرشهای پاکستانی مشاهده نمود که البته از لحاظ روش بافت و مواد اولیه به کار رفته کاملاً قابل شناسایی هستند. در برخی موارد طرحهای فرشهای افغانی (عمدتاً بلوچ) نیز مورد استفاده بافندگان پاکستانی می باشد. از نمونه های بارز طرحهای تقریبی  که توسط طراحان و بافندگان پاکستانی میباشد از جمله: طرحهای کرمان قالیچه هایی با طرحهای شیخ صفی به صورت کف ساده و همچنین نقشی از فرش ماهی درهم مشاهده میشود .

طرح و نقشه فرشهای پاکستان

فرش بافی پاکستان پس از جنگ دوم جهانی و کسب استقلال با برنامه ریزی و مطالعات کافی رو به رشد میگذارد. تا در این زمان قالیبافی این کشور تحت تاثیر قالیبافی هند بوده است به عبارت دیگر آنچه که هندی ها از ایران و دیگر کشورها اقتباس میکردند در فرش بافی پاکستان نیز اعمال میشد دولت مستقل پاکستان در دوره جدید با تاسیس سازمانها و کارگاههای تولیدی متخصصین و تولیدکندگان فرش دست بافت را گرد هم آورده و با پرداخت یارانه تولید موجبات احیای مجدد حرفه ای که رو به انحطاط گزارده بود را فراهم می آورد. از جمله کارهای حمایتی به عمل می آورند این گونه که بافندگان با تجربه را با امتیازاتی منحصر به فرد از هند و ترکمنستان به کشور فرا خوانده و شهرهایی مثل کراچی لاهور و اسلام آباد در کارگاههای تازه تاسیس به کار میگمارند .

از سال 1960 میلادی به منظور تولید بیشتر و توسعه صادرات و امور بازرگانی فرش با تمهیداتی ویزه به عمل می آورد از قبیل معافیت از مالیات و بهره مندی از کمکهای مالی دولتی و شرایط مناسبی را برای ترویج فرش بافی کشور به وجود می آورد یکی دیگر از اقدامات موثر دولت این بوده که برای برخی از بافندگان که علاقه به اشتغال در مراکز کارگاهی متمرکز نداشتند مساعدت مینمود تا این قبیل افراد کارگاههای شخصی و خانگی را راه اندازی کنند برای تشویق و ترغیب با انعقاد قرارداد های مقاطعه کاری به آنها کمک میکرد تا ابزار تولید تملک داشته باشند با این روش شخص مالک ابزار کار و حاصل تولید میشد با اعمال این روشها یعنی استخدام نیروی کار ثابت درکارگاهها و کمکهای مالی برای تولیدات خانگی شرایط مناسبی فراهم شد تا صادرات فرش این کشور به سرعت افزایش یابد .

مواد اولیه بافت فرشهای پاکستانی ابریشم و پشم و نخ پنبه ای است که با گره نا متقارن به صورت دو پوده و با رج شمار بالا (ریز بافت) در قیاس با فرشهای هندی بافته می شود.

فرشهای پاکستان از نظر طرح و نقشه دو دسته اند :دسته اول فرشهایی هستند که با طرحها و نقشه های ترکمنی به نام گل بخارا و همچنین نقشه های شکسته و هندسی ساده بافته می شوند که در واقع طرحهای محلی محسوب میشود . دسته دوم فرشهایی هستند که با طرحهایی دیگر کشورها مثل ایران و ترکیه و هند تولید میشوند و معمولاٌ به نام موری بخارایی و موری کاشان و موری اصفهان و... شهرت دارند .

به طور کلی طرحهایی که در فرش بافی پاکستان رواج دارد عبارت اند از .. نقشه بخارایی ترکمن و نقشه های بلوچی و نقشه های روستایی و نقشه های آناتولی یا ترکیه ای و نقشه های هندی و نقشه های ایرانی از قبیل انواع لچک و ترنج و طرحهای افشان شاه عباسی و نقشه های درختی و شکارگاه جانوری و نقشه های محرابی ...

فرشهای تقلیدی پاکستان از فرشهای اصیل ایرانی

یکی از طرحهای تقلیدی پاکستان از فرشهای ایرانی طرحهای لچک و ترنج کاشان و اصفهان است که با نهایت  دقت در پاکستان کپی شده و تمامی عناصر و نگاره ها و رنگها را بدون کمترین تغییری بافته اند بسیارند از این نمونه هایی که در بازار از لحاظ اقتصادی رونق تجاری دارند و توسط پاکستان بافته می شود .

یکی دیگر از فرشهای تقلیدی فرش تبریز محرابی گلدانی و قندیل دار است و اگر این طرح را با محرابی قرن 19 میلادی تبریز مقایسه کنیم اصالت ایرانی آن را کاملاً در میابیم. آرایه های موجود در قندیل از قبیل گلهای شاه عباسی و یا نحوه آرایش نقش پایین زمینه که همانند گلدان نشان داده شده و همچنین نقوش ریزی که برای زینت حاشیه های باریک اول و دوم کناری به کار رفته اند ایرانی بودن آن را تایید می کنند شیوه این نقش پردازی در آذربایجان شرقی از قرن 19 میلادی رواج می یابد حتی در برخی از فرشهای امروزی از این گلها در ابعاد گوناگون استفاده می شود .

منابع:

طراحی نقشه فرش ایران و جهان 2، تالیف مهندس شیرین صوراسرافیل، چاپ دوم سال 1379

شناخت طرحها و نقشه های فرش های ایران و جهان ، تالیف ابوالفضل وکیلی ، تاریخ انتشار 1382

در این صبح فرخنده تابناک

که از زندگی دم زند جان خاک

 بیا با دل و جان پاک

همه لحظه ها را به شادی سپار

نوایی هم آهنگ یاران  برآر

خوش آمد بهار

 تهیه و گردآوری: ف :زندی

                                  فرش هریس(2):

                                  فرش هریس(1):