صنعت نیل و افول آن در دزفول( قسمت اول) - محمد حسن عرب

                     شهرستان دزفول از جمله نقاطی است که صنایع دستی آن شهرت کافی داشته و این قدمت تا چندین دهه قبل نیز در این شهر از رونق کافی برخوردار بوده است . به طوری که تا حدود 60 سال پیش ،‌ 60 پیشه صنایع دستی در دزفول در اوج رونق و تولید بوده و تولیدات صنایع دستی در دزفول علاوه بر بازارهای داخلی کشور به کشورهای خارج صادر شده اند. بطوریکه مواد اولیه 55 پیشه ی صنایع دستی در دزفول تهیه شده و نقطه مواد اولیه صنعتگران همچون زرگر ، نقره ساز ، مسگر ، آهنگر و ورشوساز که شامل طلا ، نقره ،‌مس ، آهن و ورشو بوده از بیرون منطقه تهیه شده و این سابقه درخشان باعث شده که صنایع دستی در دزفول تا حدود 6 دهه قبل در اوج باشد. صادرات برخی از صنایع دستی دزفول به خارج از جمله نیل به کشور هند و انگلیس از این مقوله است. که در حدود 6/1 جمعیت این شهر به تولیدات صنایع دستی مشغول بوده اند. اما در گذر زمان و مسیر تغییرات زندگی بسیاری از صنایع دستی در این منطقه فراموش شده و اگر از جوانان امروزی این منطقه در خصوص میزان و تعداد صنایع دستی بخواهیم پرس و جویی نماییم بطور قطع از پاسخ دادن عاجز خواهند بود . واین بخاطر مهجور ماندن این صنایع است . که در گذشته های نچندان دور پیشینیان ما از این راه تأمین معاش نموده و امورات زندگی خود را

اداره کرده اند.
در میان نام خانوادگی برخی از اهالی ساکن در دزفول با اسامی چون نیل زن ، نیل ساز ، وسمه ای ، وسمه گر ، قزباف ، زرگرو مسگر و ... مواجه می شویم که تعدد این اسامی نشان از تعداد این صنایع و میزن قدمت آنها در مطقه است . که با پسوند یا کلمه ای دیگر ترکیب شده و نام خانوادگی افراد را ساخته ، یادآور صنعتی است که نام دزفول را حتی به خارج از مرز جغرافیفیی ایران انتقال داده و امروز این صنعت به علت برنامه ریزی دقیق استعمار به فراموشی سپرده شده است .
به هر حال نیل سازی از جمله صنایع مهم در منطقه دزفول بوده که تولیدات آن علاوه بر مصرف داخل کشور در خارج از ایران نیز خریداران فراوانی داشته است که در این گزارش به بررسی وضعیت این صنعت کهن در دزفول خواهیم پرداخت واژه نیل در فرهنگ لغت :
فرهنگ فارسی معین : شادروان دکتر معین زیر واژه نیل می نویسد : نیل ( نیله : معرب نیلچ ) 1- ( گیا ) ماده ای است آبی رنگ که از برگ انواع مختلف درختچه نیل بدست می آید . 2- (گیا ) درخچه ای است از تیره پروانه واران دارای برگ های هریک شانه ای و پوشیده از کرک ، گلهایش قرمز یا صورتی رنگ اند که دارای آرایش خوشه یا سنبله می باشند . میوه اش غلاق مانند است . شبیه میوه لوبیا . در حدود 250نوع از این گیاه شناخته شدن که همگی متعلق به نواحی گرم کره زمین بوده و بیشتر به منظور استفاده ماده ی آبی رنگ آنها کشت می شوند . ماده رنگی نیل را در نقاشی و جهت خوش رنگ کردن لباس های سفید پس از شست وشو به کار می برند . نیلچ ، درخت رنگ دانه های این گیاه به نام تخم رنگ موسومند .
لغت نامه دهخدا : علامه دهخدا نیز زیر واژه نیل با استفاده از فرهنگهای قدیمی چنین نقل کرده است . 
... نیل مأخوذ از سنسکریت و آن یک نوع گیاهی است که آن را وسمه ورنگ گویند و به تازی ( کتم ) گویند و ( مسدوس ) نیز گویند . ماده ملونه ای که از برگ این گیاه بدست می آوردند در رنگرزی استعمال می نمایند – ناظم الاطبا –
فرهنگ فارسی معین :  در مورد وسمه نقل می کند : وسمه 1- گیاه- گیاهی از تیره صلیبیان که دو ساله است و ارتفاعش در حدود یک متر می شود . گلهایش زرد رنگ اند و میوه اش خرجینک است . این گیاه بومی شمال افریقا و اروپای جنوبی  و مرکزی و آسیای غربی از جمله ایران است . در برگهایش ماده رنگ کننده ای وجود دارد که از آن جهت آرایش خانمها ( رنگ کردن ابروها ) استفاده می کردند. ماده رنگی این گیاه سبز مایل به آبی تولید می کند ( عسمه ) .
برگرفته از : سایت موسسه فرهنگی دزفول شناسی