سفارش تبلیغ
صبا ویژن

فرش دستباف

سیری در تاریخ رنگهای طبیعی و قالی بافی(1)

تهیه و گردآوری: ک. امیریگانه

 

1"طبیعت
ما را با رنگهای گوناگونش احاطه کرده است.پس از اینکه بشر متوجه این پدیده شگرف و
زیبای طبیعت شد سعی کرد که با جدا کردن رنگ از طبیعت وسایل رنگی درست کند و یا
اینکه خودش را با این رنگها آرایش دهد. در سالهای ما قبل تاریخ که بشر از پوست به
عنوان پوشش و جلوگیری از نفوذ سرما استفاده می کرد سعی می نمود که آن را ملون کرده
و حتی گاهی طرح مشخصی را نیز برای رنگ آمیزی آن انتخاب می نمود ."1

2"از
دیر باز انسان از مواد مختلف موجود در طبیعت برای رنگرزی استفاده می کرد . ابتدایی
ترین رنگ برای بشر اولیه سیاه و قرمز بوده است که به دنبال این شناخت انسان از خاک
زرد به عنوان رنگ زرد و از خاک سرخ به عنوان رنگ سرخ و از ذغال به عنوان رنگ سیاه
استفاده می کرده است .

پیشینه
رنگ سازی در ایران قدمت چند هزار ساله دارد که نقاشی های ابنیه تاریخی و منسوجات
بدست آمده از قدیم گواه این مدعاست ."2

3"
به احتمال قریب به یقین تهیه پارچه از دوران مادر شاهی شروع شده است در آن دوران
مردان به شکار و جنگ با سایر قبایل اشتغال داشتند. زن در اطراف چادر خود زراعت می
کرده است  و به حیوانات اهلی می رسیده است.
در این هنگام بوده که ابتدا ریسمان و سپس پارچه را اختراع کردند و به این ترتیب
سایر هنرهایی نظیر کوزه گری ، سبد بافی و درودگری و خانه سازی را نیز به زن نسبت
می دهند .

زنان
جزیره الئوسین بای بافتن پارچه یک جامه یک سال وقت صرف می کردند. هندیان آمریکای
شمالی روپوش ها و جامه هایی می بافتند و اطراف آن را با  مو و رشته های پی حیوانات حاشیه می دهند که با
عصاره آلبالو به آن رنگ گیرایی داده اند و به قول کشیش تئودور درخشندگی این رنگ ها
به اندازه ای است که رنگ های کارخانه ما هرگز به پای آن نمی رسد.

آنجا که
طبیعت توقف می کند هنر آغاز می‌شود. انسان با استخوان پرندگان و ماهیان و نی های
باریک خیزران توانست سوزن هایی بسازد و یا از رشته پیه جانوران نخ هایی درست کند
که از سوراخ کوچکترین سوزن هایی که امروز داریم می گذرد .

با پوست
درختان فرش و رخت خواب تهیه کرد و پوست حیوانات را خشکاند و از آن لباس و کفش ساخت
و از تابیدن الیاف طبیعی به یکدیگر طنابهای محکمی به اختیار خود درآورد .

با شاخه
های نازک و الیاف رنگ شده سبد هایی ساخت به مراتب زیباتر از آنچه که امروز هم می
سازند...."3

3"چون
انسان تنها به این خشنود بود که با پوست حیوانات خود را بپوشاند با پشم گوسفند و
الیاف گیاهی لباسهایی برای خود تهیه کرد و همین لباس ساده است که جامه مرد هندی و
شنل یونانی و لنگ مصری قدیم و سایر اقسام گوناگون و جذاب لباس انسان را در عهدهای
مختلف تشکیل داده است . پس از آن از عصاره گیاهان یا خاک های ملون موادی به دست
آوردند و جامه را با آن رنگ کردند و به این ترتیب لباس های رنگین خاص برای فرمان
روایان و شاهان درست کردند ."3

1"پس
از مدتی بشر کشف کرد که رنگ های استخراج شده از خاک مواد معدنی که معمولا زرد و
قرمز و قهوه ای و مشکی هستند برای این کار به واسطه عدم تمایلشان نسبت به جذب شدن
زیاد مناسب نیستند به این دلیل کوشید که رنگهای مورد احتیاج خود را در دنیای
گیاهان و جانوران پیدا کند. پیشرفت بشر در این زمینه حقیقتاّ غیر قابل تصور می
باشد.

بیشتر این
رنگ های طبیعی قدیمی نه تنها دارای ماده رنگی کافی بودند بلکه ثبات آنها نیز در
بیشتر موارد از رنگهای مصنوعی جدید بیشتر بود.

این
رنگهای طبیعی را بشر آن دوره با روش هایی به کار می برد که تا چند صد هزار سال
تغییر عمده ای نکرد. در این که رنگرزی از ابتدای شروع تمدن و تاریخ در جوامع مختلف
بشر آن دوره وجود داشته است شکی نیست. محتملاّ سه تا پنج رنگ طبیعی در آن دوران
مورد استفاده قرار می گرفتند. این تعداد پس از گذشت صد ها هزار سال به سی عدد رسید
و از اواسط قرن نوزدهم میلادی که تجسسات و پیشرفت های بشر در علم شیمی باعث ایجاد
هزار ها رنگ مصنوعی گردید که حتی شمارش آن کار ساده ای نمی باشد. و این تغییر و
تحولات که فقط در طی یکصد سال صورت گرفت به اندازه ای بیصدا و بی اعتنا گذشت که
حتی آگاهی تبدیل درشگه به راه آهن از آن بیشتر و پر سروصداتر بود.

بهتر است
که نگاه مختصری به گذشته رنگهای طبیعی و تاریخ استفاده از آنها بیفکنیم . ما
نمیدانیم چه موقع و چه کسی آنها را کشف کرده است. رنگ های استاندارد و اصلی طبیعت
یعنی قرمز،زرد ، آبی از اولین روز های کشف شده تاریخ و ماقبل آن وجود داشته اند.
قرمز به وسیله ریشه روناس ،حشره قرمز دانه و یک نوع صدف دریایی به نام صدف ارغوان
و عصاره درختانی نظیر آلبالو ، شاه توت ، توت قرمز و رنگ آبی توسط گیاه وسمه و نیل
و زرد از زعفران ، برگ توت ،اسپرک ، برگ چنار و برگ مو و چوب زرد گرفته می
شدند."  1

4"پیشینه
رنگ سازی در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد. کاشیهای لعابدار سربازان جاوید
مکشوفه در تخت جمشید که در موزه لوور نگهداری می شود، بیانگر این نکته است که
ایرانیان از دیر باز به راز دستیابی این رنگهای جادویی پی برده اند. رنگهای درخشان
و دلپذیر این کاشیها بهترین نمودار ذوق و سلیقه ی ایرانیان در تهیه انواع رنگها و
طریقه به کار بردن آنهاست.

کاشیهایی
که در و دیوار ابنیه ی تاریخی اصفهان و کاخهای حکمرانان صفوی را زینت بخشیده،  از زیبایی چشمگیری برخوردار است . رنگهای روح
نواز ، همنوایی و توازن در به کارگیری این رنگها در کنار یکدیگر، هر بیننده ای را
به فکر وا می دارد که چگونه این رنگها ، هنوز پس از گذشت سیصد و اندی سال ، همچنان
سحر آمیز و چشم نوازند .

حرفه ی
لعاب سازی به دلیل انجام کارهای فنی و بهره مندی از دانشی نهفته که دیگران را
امکان دستیابی به آن نبوده است،  همواره در
هاله ای از اسرار و ابهامات پنهان بوده است. راز ساختن رنگهای جادویی تنها در
صورتی که فرزندی حرفه ی پدرش را دنبال می کرد به او منتقل می شد و در غیر این صورت
با مرگ لعابکار کهن سال به گور می رفت.

رنگرزی
قالی نیز ، به علت داشتن بخشی از  همین
دانش نهفته، و به کار بردن مهارتها و شگرد های قدیمی در ارایه رنگهای زیبا و
دلپذیر ، امروزه نیز علی رغم ورود رنگهای شیمیایی به داخل کشور ، عاملی تفکیک
ناپذیر از ساختار و ترکیب کلی فرش ایران است. گرچه در نقاط مختلف کشور طرز تهیه ی
این رنگها به طریق سنتی یکسان نیست، ولی ساختمان کلی در تهیه ی آنها از گیاهان
بومی یکسان است .

این رنگها
در مقابل نور خورشید و یا به هنگام شستشو رنگ نمی بازند. ثبات رنگهای سنتی در
مقابل نور خورشید و مواد قلیایی به هنگام شستشو، اگر چه در قالی قدری زمختی ایجاد
می‌کند، اما سبب می شود قالی برای مدت زمانی طولانی رنگ خود را حفظ کرده ویکباره
رنگ نبازد . تنها مرور تدریجی زمان و تاثیر آهسته مواد قلیایی بر قالی سبب می شود
تا به تدریج و در خلال مدتی طولانی کم کم رنگ باخته و رنگهایش ملایم تر شوند و به
هم در آمیزند و هم آهنگ با یکدیگر ، درخشندگی طبیعی و چشمگیر در انها به وجود آید
، در این حالت رنگها دیگر تند و خام نیستند ، و رنگ باختگی یکسان آنها تداخل و هم
نوایی خاصی را پدید می آورد که علی رغم قلمرو هر رنگ ، مرز خاصی برای انها نمی
توان جستجو کرد . اینجاست که فرش علی رغم داشتن طرح و نقشه خاص اقلیمی از زادگاه
اولیه ، و حتی کشورش، پا را فراتر نهاده و نظر هر بیننده ای را از هر قوم و فرهنگ
، به رنگهای جادویی خود جلب می کند ، و می رود تا با مهر صادراتی که بر پیشانی
دارد ، در طول چندین دهه زینت بخش موزه های معتبر دنیا شود ."4

1"اگر
بخواهیم راجع به تاریخ رنگ و رنگرزی مطالبی جمع آوری کنیم بایستی به تاریخ مردمان
اولیه که برای نخستین بار در کنار رودهای عظیم سکنی گزیدند نظری بیفکنیم ، در بین
انها چینی ها در کنار رود زرد و مردمان کلده و اشور در بین دجله و فرات ، هندی ها
در کنار رود گنگ و مصریان در کنار نیل و همچنین همسایگان قدیمشان مانند ایرانیان و
سومری ها را بایستی نام برد . از این تمدنها و سرنوشت رنگرزی در بین انها به ترتیب
یاد خواهیم کرد ."1

تهیه و گردآوری: ک. امیریگانه

فهرست منابع و ماخذ :

1 هنر و
صنعت قالی در ایران (مشتمل بر سیری در تاریخ رنگرزی ، طرح و بافت قالی) منصور

ورزی ،
چاپ اول 1350 ،انتشارات زر ، تهران

2- www.turkmencarpet.ir

3 تاریخ هنر ویل دورانت . فصل دوم . عوامل اقتصادی تمدن ، صفحه 22
.

 4 شناخت قالی ایران ، جواد یساولی ، چاپ اول سال
1370 ، نشر فرهنگسرا ، صفحه 16  .

 


ارسال شده در توسط سید محمد ویسیان