صنعت نیل و افول آن در دزفول( قسمت دوم) - محمد حسن عرب

سید صدرالدین ظهیر اسلام زاده دزفولی در کتلب شکرستان خود درصفحه 62 این کتاب در خصوص معرفی زراعی خوزستان می نویسد : « وسمه که حاصلش نیل است ، یکی از بهترین زراعات عالم است ، این زراعت در خوزستان

وفور داشته .»
سابقه تاریخی نیل سازی در دزفول :  با توجه به پرس و جو از مطلعان و معمران درباره سابقه تاریخی صنعت نیل سازی در دزفول به این نتیجه می رسیم : گیاهی که از آن نیل تهیه می شد ، ابتدا در شوشتر مورد توجه کشتکاران بوده و حدود دویست سال پیش کشت آن گیاه در دزفول معمول شده است و خانواده های معروفی به این صنعت اشتغال داشته اند . آنچه از نوشته ها در این زمینه بدست آمده است نشان می دهد که این صنعت بیش از یک قرن در دزفول رایج بوده و به عللی بدست فراموشی سپرده شده است . در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی ( حدود 160 سال پیش ) زراعت نیل در دزفول توسعه یافت و تا رواج رنگهای خارجی رونق بسیار داشت. قدیمی های آگاه دزفولی در مورد علل از بین رفتن این صنعت می گویند : «... از هندوستان به این شهر نیل آوردند ( بصورت پودر ) و نصف قیمت ما [ ساخت دزفول ] فروختند . پس از چند سال که نیل سازان دزفول ورشکست شدند. وارد کنندگان نیل خارجی قیمت آن را گران و در نتیجه زیان گذشته را جبران کردند. البته معلوم است که این جریان در دوران حکومت انگلیس در هند بوده است.» ناصرالدین شاه قاجار در سال 1299 هجری قمری یک دستورالعمل 14 ماده ای از حاج میرزا عبدالغفار نجم الملک می خواهد تا برای بازدید از سد اهواز و برآورد میزان هزینه آن و کیفیت بنای سد به خوزستان برود . نجم الملک ضمن 9 ماه اقامت در خوزستان اطلاعات جامع جالبی به شاه قاجار میدهد که در این مقاله به بخشهایی از آن اشاره می شود . در اصل پنجم آن دستورالعمل در مورد دزفول برای نجمل الملک چنین مشخص شده است. از دزفول که کاروان تقریبأ کشتی رو و قابل حمل و نقل اشیاء از روی آب است تا شوشتر که به کلی شط کارون وسیع می شود نقطه به نقطه را ملاحظه کنند که در دو طرف آب چه طوایفی سکنی دارند و چند نهر از رود خانه جدا کرده ، چه قسم زراعت بر می دارند. همه را علی التحقیق معین خواهند نمود . » دراصل ششم درباره دزفول از او می خواهد : از دزفول به پایین تا موقع سد قدیم به همین ترتیب بروند و ملاحضات خود را در دوجانب شط تکمیل کرده را پرت و نقشه آن را مشروحأ بردارند. » مرحوم نجم الملک پس از پایان سفر گزارش مفصل و مبسوطی که دلیل بر ذکاوت و دقت نظر علمی وی است تهیه و تنظیم می کند و در بخش مربوط به دزفول می نویسد: « منزل هشتم روز یکشنبه 16    ( ربیع الاول ) دزفول. مدت حرکت هفت ساعت و نیم جلگه ای است هموار وخشک و ریگزار معروف به بیابان لور ، کویر سختی است . نقشه دزفول را دو روز تمام برداشتم.... [ تا انجا که می نویسد ] : صنعت نیل سازی در انجا رواج است . هر دستگاه روزی سه من تبریز ، مجموع سه خروار در هر روز ، مدت شش ماه از قرار ماهی یکصد خروار در شش ماه می رسد به سیصد هزار تومان این همه دستگاه در کنار رود واقع است ...»  گزارش مزبور نشان می دهد که مرحوم نجم الملک 118 سال پیش دستگاه های تولید نیل را کنار رود دز ملاحظه کرده و در آمد مالیاتی دولت را برای شاه بیان کرده است . مادام دیولا فوا همسر مندس مارسل دیولافوا باستان شناس فرانسوی که در سال 1884 میلادی برای بار دوم وارد ایران برای تحقیق و کاوش در آثار باستانی شد ، روز شمار سفر خود به ایران از فرانسه تا بازگشت به وطن را یادداشت کرده است که اطلاعات مفید و ارزنده ای درباره ایران به ویژه خوزستان و مشخصأ دزفول و شوش است . خانم دیولافوا و همسرش در همان سال اقامت در دزفول از کارگاه های نیل سازی دیدن کرده و از آن صنعت مطالبی نوشته اند در کتاب دیولافوا آمده است : این ناحیه ‍‍] دزفول ] در        ولطافت شهرتی دارد ، مخصوصأ زراعت نیل کارخانه های متعدد رنگرزی آن را رونق داده است و با اینکه به طرز قدیم کار می کنند ، باز ( نخ رنگین ) زیادی برای بافندگان  چادر های آبی و سفید که عمدتأ زن های فقیر و متوسط به سر می اندازند ، فراهم می سازند . دیولافوا در جای دیگر می نویسد : « طبق معمول       از دزفول ، دیرتر از ساعت مقرر آغاز می شود ، ابر های زیادی افق را سنگین کرده است . در اطراف شهر باغ ها و مزارع گندم دیده می شود قسمتی از زمینها هم برای کشت نیل و خربزه آماده شده است .» مشاهده های دیولافوا و همسرش از زراعت نیل و کارگاه های مربوط به آن در شرق رودخانه در 113 سال پیش اتفاق افتاده است .

برگرفته از : سایت موسسه فرهنگی دزفول شناسی