صنعت نیل و افول آن در دزفول( قسمت سوم) - محمد حسن عرب

 مرحوم سید صدرالدین ظهیرالاسلام زاده دزفولی درباره صنعت نیل در دزفول می نویسد : « در قدیم الایام ، علم فلاحت در این حدود [ دزفول ] رواج کامل داشته آثار باغ ها ، نهرها و دستگاه های نیل سازی و کارگاه روغن بزر [ بذر] شاهد این مدعا است » آن مرحوم در این کتاب زیر عنوان محصولات خوزستان چنین می نویسد : « وسمه که حاصلش نیل است ، یکی از بهترین زراعات به سمار می رود . این زراعات در خوزستان چندان وفور داشته که حتی بطور تخمین عایدات آن را نمی توان تعیین کرد که چه اندازه بوده ، از جمله در دزفول تا چندی قبل [ زمان حیات مؤلف شکرستان ] متجاوز از یکصدوپنجاه دستگاه نیل سازی در شهر        دستگاه در املاک آن دایر بوده است . این دستگاه ها درسال چهارماه کار کرده و روزانه یکصد من نیل که قیمت متوسطش 1680 قران است عاید کارکنان شده ، یعنی در سال 48960 تومان عاید ملت گشته و هر دستگاهی پانزده تومان به دولت مالیات داده اند.» محل کشت گیاه رنگ نیل : در گفتگویی که با مطلعان صنعت نیل داشتیم ، حاج آقارمی که از رنگرزان با سابقه دزفول است ، در مورد کشت گیاه گفت : « گیاه وسمه شبیه گیاهی است با نام محلی « ملی» که معمولأ در مزارع روستا های جنوب غربی دزفول در کنار رودخانه دز‌ ، در گذشته کشت می شد. » سایر زارعات کاران که خاطره هایی از زراعت این گیاه دارند، می گویند که این محصول در وسعت نسبتأ زیادی در اراضی مزروعی روستاهای حاجی آباد ، شهرک منتظری ، ده چه شهرک بهروزی و روستای کویخ که همه درجنوب دزفول و نزدیک رود دز هستند ، کشت می شد . در فصل بهار بذر وسمه را در زمین غیر شوره زار کشت می کردند و حدود صد روز بعد که گیاه به رشد کافی می رسید ، آن را هنگام غروب آفتاب درو می کردند. چناچه ریشه گیاه در زمین باقی می ماند ، سال بعد نیز در فصل بهار دوباره می رویید . تهیه ی نیل از وسمه: آقای رمی رنگرز قدیمی دزفول در این بارهمی گوید : « تهیه نیل به این ترتیب بوده که در تابستان برگهای رسیده وسمه را چیده و در کیسه های بزرگی که جنس آنها از الیاف غیر مصنوعی بنام چالق قرار دارند . بعد آن را برای تهیه نیل گیری به محلی که کارگاه نیل سازی بود و در کنار رود دز نزدیک مکانی بنام باغ گودول مجاور بقعه سید سلطان علی رودبند قرار داشت ، انتقال می دادند. سپس کیسه های محتوی برگ وسمه را در حوضچه های کارگاه نیل سازی قرار داده و فاضلابهای حمام های مجاور را به داخل حوضچه ها هدایت می کردند و ضمن عبور فاضلاب از درون آن کیسه ها رنگریزه های برگ ها در آن حل می شد و رنگی تیره از زهکش حوضچه به آخرین حوضچه حرکت می کرد و ماده اولیه نیل بدین گونه تهیه می شد. درباره تهیه نیل فرد مطلع دیگری می گوید : برگهای وسمه را پس از درو کردن در مکان وسیعی در معرض تابش نور خورشید ، قرار می دادند تا خشک شود . سپس برگ های خشک شده را آسیاب کرده و در محل مناسب انبار می کردند . بعد به تدریج به اندازه مصرف هر کارگاه برگهای آسیاب شده را در ظرف بزرگی می ریختند و با آب می پختند . سپس این مایع را در حوض های مخصوص می ریختند و پس از 17 تا 20 ساعت ماده لزج چسبانکی ته حوض رسوب می کرد و بعد راه خروج آب را که به حوض دیگر وصل بود باز می کردند و این عمل تا چند حوض تکرار می شد و ماده اصلی نیل در حوض آخر بدست می آمد . ماده حاصل حوض آخری به صورت نیمه مایع است و حمل و نقل آن دشوار است . لذا این ماده را در کیسه های نخی می ریختند و در محلی آویزان می کردند تا آب اضافی آن بچکد و بصورت خمیر در آید. سپس خمیر بدست آمده رادر قالب هایی به ابعاد تقریبی 40 * 30  س. م که دارای سوراخ هایی به اندازه دانه های نخود است می ریختد ، دانه های نیل از سوراخ ها گذشته و روی قشر خاکستری که قبلأ برای گرفتن رطوبت این قرص ها فراهم شده می ریخت . بعد از خشک شدن آن را برای عرضه به بازار مصرف بسته بندی می کردند .
برگرفته از : سایت موسسه فرهنگی دزفول شناسی

صنعت نیل و افول آن در دزفول( قسمت دوم) - محمد حسن عرب

سید صدرالدین ظهیر اسلام زاده دزفولی در کتلب شکرستان خود درصفحه 62 این کتاب در خصوص معرفی زراعی خوزستان می نویسد : « وسمه که حاصلش نیل است ، یکی از بهترین زراعات عالم است ، این زراعت در خوزستان

وفور داشته .»
سابقه تاریخی نیل سازی در دزفول :  با توجه به پرس و جو از مطلعان و معمران درباره سابقه تاریخی صنعت نیل سازی در دزفول به این نتیجه می رسیم : گیاهی که از آن نیل تهیه می شد ، ابتدا در شوشتر مورد توجه کشتکاران بوده و حدود دویست سال پیش کشت آن گیاه در دزفول معمول شده است و خانواده های معروفی به این صنعت اشتغال داشته اند . آنچه از نوشته ها در این زمینه بدست آمده است نشان می دهد که این صنعت بیش از یک قرن در دزفول رایج بوده و به عللی بدست فراموشی سپرده شده است . در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی ( حدود 160 سال پیش ) زراعت نیل در دزفول توسعه یافت و تا رواج رنگهای خارجی رونق بسیار داشت. قدیمی های آگاه دزفولی در مورد علل از بین رفتن این صنعت می گویند : «... از هندوستان به این شهر نیل آوردند ( بصورت پودر ) و نصف قیمت ما [ ساخت دزفول ] فروختند . پس از چند سال که نیل سازان دزفول ورشکست شدند. وارد کنندگان نیل خارجی قیمت آن را گران و در نتیجه زیان گذشته را جبران کردند. البته معلوم است که این جریان در دوران حکومت انگلیس در هند بوده است.» ناصرالدین شاه قاجار در سال 1299 هجری قمری یک دستورالعمل 14 ماده ای از حاج میرزا عبدالغفار نجم الملک می خواهد تا برای بازدید از سد اهواز و برآورد میزان هزینه آن و کیفیت بنای سد به خوزستان برود . نجم الملک ضمن 9 ماه اقامت در خوزستان اطلاعات جامع جالبی به شاه قاجار میدهد که در این مقاله به بخشهایی از آن اشاره می شود . در اصل پنجم آن دستورالعمل در مورد دزفول برای نجمل الملک چنین مشخص شده است. از دزفول که کاروان تقریبأ کشتی رو و قابل حمل و نقل اشیاء از روی آب است تا شوشتر که به کلی شط کارون وسیع می شود نقطه به نقطه را ملاحظه کنند که در دو طرف آب چه طوایفی سکنی دارند و چند نهر از رود خانه جدا کرده ، چه قسم زراعت بر می دارند. همه را علی التحقیق معین خواهند نمود . » دراصل ششم درباره دزفول از او می خواهد : از دزفول به پایین تا موقع سد قدیم به همین ترتیب بروند و ملاحضات خود را در دوجانب شط تکمیل کرده را پرت و نقشه آن را مشروحأ بردارند. » مرحوم نجم الملک پس از پایان سفر گزارش مفصل و مبسوطی که دلیل بر ذکاوت و دقت نظر علمی وی است تهیه و تنظیم می کند و در بخش مربوط به دزفول می نویسد: « منزل هشتم روز یکشنبه 16    ( ربیع الاول ) دزفول. مدت حرکت هفت ساعت و نیم جلگه ای است هموار وخشک و ریگزار معروف به بیابان لور ، کویر سختی است . نقشه دزفول را دو روز تمام برداشتم.... [ تا انجا که می نویسد ] : صنعت نیل سازی در انجا رواج است . هر دستگاه روزی سه من تبریز ، مجموع سه خروار در هر روز ، مدت شش ماه از قرار ماهی یکصد خروار در شش ماه می رسد به سیصد هزار تومان این همه دستگاه در کنار رود واقع است ...»  گزارش مزبور نشان می دهد که مرحوم نجم الملک 118 سال پیش دستگاه های تولید نیل را کنار رود دز ملاحظه کرده و در آمد مالیاتی دولت را برای شاه بیان کرده است . مادام دیولا فوا همسر مندس مارسل دیولافوا باستان شناس فرانسوی که در سال 1884 میلادی برای بار دوم وارد ایران برای تحقیق و کاوش در آثار باستانی شد ، روز شمار سفر خود به ایران از فرانسه تا بازگشت به وطن را یادداشت کرده است که اطلاعات مفید و ارزنده ای درباره ایران به ویژه خوزستان و مشخصأ دزفول و شوش است . خانم دیولافوا و همسرش در همان سال اقامت در دزفول از کارگاه های نیل سازی دیدن کرده و از آن صنعت مطالبی نوشته اند در کتاب دیولافوا آمده است : این ناحیه ‍‍] دزفول ] در        ولطافت شهرتی دارد ، مخصوصأ زراعت نیل کارخانه های متعدد رنگرزی آن را رونق داده است و با اینکه به طرز قدیم کار می کنند ، باز ( نخ رنگین ) زیادی برای بافندگان  چادر های آبی و سفید که عمدتأ زن های فقیر و متوسط به سر می اندازند ، فراهم می سازند . دیولافوا در جای دیگر می نویسد : « طبق معمول       از دزفول ، دیرتر از ساعت مقرر آغاز می شود ، ابر های زیادی افق را سنگین کرده است . در اطراف شهر باغ ها و مزارع گندم دیده می شود قسمتی از زمینها هم برای کشت نیل و خربزه آماده شده است .» مشاهده های دیولافوا و همسرش از زراعت نیل و کارگاه های مربوط به آن در شرق رودخانه در 113 سال پیش اتفاق افتاده است .

برگرفته از : سایت موسسه فرهنگی دزفول شناسی

صنعت نیل و افول آن در دزفول( قسمت اول) - محمد حسن عرب

                     شهرستان دزفول از جمله نقاطی است که صنایع دستی آن شهرت کافی داشته و این قدمت تا چندین دهه قبل نیز در این شهر از رونق کافی برخوردار بوده است . به طوری که تا حدود 60 سال پیش ،‌ 60 پیشه صنایع دستی در دزفول در اوج رونق و تولید بوده و تولیدات صنایع دستی در دزفول علاوه بر بازارهای داخلی کشور به کشورهای خارج صادر شده اند. بطوریکه مواد اولیه 55 پیشه ی صنایع دستی در دزفول تهیه شده و نقطه مواد اولیه صنعتگران همچون زرگر ، نقره ساز ، مسگر ، آهنگر و ورشوساز که شامل طلا ، نقره ،‌مس ، آهن و ورشو بوده از بیرون منطقه تهیه شده و این سابقه درخشان باعث شده که صنایع دستی در دزفول تا حدود 6 دهه قبل در اوج باشد. صادرات برخی از صنایع دستی دزفول به خارج از جمله نیل به کشور هند و انگلیس از این مقوله است. که در حدود 6/1 جمعیت این شهر به تولیدات صنایع دستی مشغول بوده اند. اما در گذر زمان و مسیر تغییرات زندگی بسیاری از صنایع دستی در این منطقه فراموش شده و اگر از جوانان امروزی این منطقه در خصوص میزان و تعداد صنایع دستی بخواهیم پرس و جویی نماییم بطور قطع از پاسخ دادن عاجز خواهند بود . واین بخاطر مهجور ماندن این صنایع است . که در گذشته های نچندان دور پیشینیان ما از این راه تأمین معاش نموده و امورات زندگی خود را

اداره کرده اند.
در میان نام خانوادگی برخی از اهالی ساکن در دزفول با اسامی چون نیل زن ، نیل ساز ، وسمه ای ، وسمه گر ، قزباف ، زرگرو مسگر و ... مواجه می شویم که تعدد این اسامی نشان از تعداد این صنایع و میزن قدمت آنها در مطقه است . که با پسوند یا کلمه ای دیگر ترکیب شده و نام خانوادگی افراد را ساخته ، یادآور صنعتی است که نام دزفول را حتی به خارج از مرز جغرافیفیی ایران انتقال داده و امروز این صنعت به علت برنامه ریزی دقیق استعمار به فراموشی سپرده شده است .
به هر حال نیل سازی از جمله صنایع مهم در منطقه دزفول بوده که تولیدات آن علاوه بر مصرف داخل کشور در خارج از ایران نیز خریداران فراوانی داشته است که در این گزارش به بررسی وضعیت این صنعت کهن در دزفول خواهیم پرداخت واژه نیل در فرهنگ لغت :
فرهنگ فارسی معین : شادروان دکتر معین زیر واژه نیل می نویسد : نیل ( نیله : معرب نیلچ ) 1- ( گیا ) ماده ای است آبی رنگ که از برگ انواع مختلف درختچه نیل بدست می آید . 2- (گیا ) درخچه ای است از تیره پروانه واران دارای برگ های هریک شانه ای و پوشیده از کرک ، گلهایش قرمز یا صورتی رنگ اند که دارای آرایش خوشه یا سنبله می باشند . میوه اش غلاق مانند است . شبیه میوه لوبیا . در حدود 250نوع از این گیاه شناخته شدن که همگی متعلق به نواحی گرم کره زمین بوده و بیشتر به منظور استفاده ماده ی آبی رنگ آنها کشت می شوند . ماده رنگی نیل را در نقاشی و جهت خوش رنگ کردن لباس های سفید پس از شست وشو به کار می برند . نیلچ ، درخت رنگ دانه های این گیاه به نام تخم رنگ موسومند .
لغت نامه دهخدا : علامه دهخدا نیز زیر واژه نیل با استفاده از فرهنگهای قدیمی چنین نقل کرده است . 
... نیل مأخوذ از سنسکریت و آن یک نوع گیاهی است که آن را وسمه ورنگ گویند و به تازی ( کتم ) گویند و ( مسدوس ) نیز گویند . ماده ملونه ای که از برگ این گیاه بدست می آوردند در رنگرزی استعمال می نمایند – ناظم الاطبا –
فرهنگ فارسی معین :  در مورد وسمه نقل می کند : وسمه 1- گیاه- گیاهی از تیره صلیبیان که دو ساله است و ارتفاعش در حدود یک متر می شود . گلهایش زرد رنگ اند و میوه اش خرجینک است . این گیاه بومی شمال افریقا و اروپای جنوبی  و مرکزی و آسیای غربی از جمله ایران است . در برگهایش ماده رنگ کننده ای وجود دارد که از آن جهت آرایش خانمها ( رنگ کردن ابروها ) استفاده می کردند. ماده رنگی این گیاه سبز مایل به آبی تولید می کند ( عسمه ) .
برگرفته از : سایت موسسه فرهنگی دزفول شناسی

همایش تخصصی "شاخصه های فنی و استاندارد پشم" برگزار می شود

همایش تخصصی "شاخصه های فنی و استاندارد پشم" یکشنبه آینده در دانشگاه صنعتی امیرکبیر برگزار می شود. در این همایش که با همکاری مرکز ملی فرش ایران، شرکت سهامی فرش ایران، دانشکده مهندسی نساجی دانشگاه صنعتی امیرکبیر و شرکت پارس-نیوزلند برگزار می شود، آقایان استفان فوکس (رییس آزمایشگاه کنترل کیفیت پشم نیوزلند و دوآن نولز (مدیر فنی آزمایشگاه) سخنرانی خواهند کرد.
این همایش تخصصی از ساعت 8 تا 12 روز یکشنبه 14 مهرماه در سالن آمفی تئاتر دانشکده مهندسی نساجی دانشگاه صنعتی امیرکبیر برگزار می شود.

منبع: روابط عمومی مرکز ملی فرش ایران

همایش تخصصی "شاخصه های فنی و استاندارد پشم" برگزار می شود

همایش تخصصی "شاخصه های فنی و استاندارد پشم" یکشنبه آینده در دانشگاه صنعتی امیرکبیر برگزار می شود. در این همایش که با همکاری مرکز ملی فرش ایران، شرکت سهامی فرش ایران، دانشکده مهندسی نساجی دانشگاه صنعتی امیرکبیر و شرکت پارس-نیوزلند برگزار می شود، آقایان استفان فوکس (رییس آزمایشگاه کنترل کیفیت پشم نیوزلند و دوآن نولز (مدیر فنی آزمایشگاه) سخنرانی خواهند کرد.
این همایش تخصصی از ساعت 8 تا 12 روز یکشنبه 14 مهرماه در سالن آمفی تئاتر دانشکده مهندسی نساجی دانشگاه صنعتی امیرکبیر برگزار می شود.

منبع: روابط عمومی مرکز ملی فرش ایران

برپایی دو نمایشگاه فرش دستباف در آبان 87

آبان ماه امسال دو نمایشگاه تخصصی فرش دستباف در کشور برگزار می شود.
   

نمایشگاه صادراتی فرش دستباف کارپکس 2008 در نصف جهان
یازدهمین نمایشگاه تخصصی، صادراتی فرش دستباف با عنوان Carpex 2008 آبان ماه امسال در اصفهان برگزار می شود.
در این نمایشگاه که با هدف معرفی، ارایه و فروش دستبافته‌های نفیس ایرانی به تجار و بازرگانان مقیم خارج از کشور برپا می‌شود، نمایندگیها، صادرکنندگان و شرکتهای تجاری فعال حوزه فرش دستباف حضور خواهند یافت.
نمایشگاه Carpex 2008 از 23 تا 28 آبان ماه امسال در محل دایمی نمایشگاههای بین‌المللی اصفهان در محل پل تاریخی شهرستان برپا می‌شود.

پنجمین نمایشگاه فرش دستباف استان قم

آبان ماه امسال نیز همچون سال گذشته نمایشگاه فرش دستباف در استان قم برگزار می شود.
پنجمین نمایشگاه فرش دستباف استان قم از 22 تا 26 آبان ماه 1387 در محل دایمی نمایشگاههای قم واقع در انتهای خیابان امام موسی صدر (خاکفرج) برگزار می شود.
علاقه مندان در روزهای برپایی نمایشگاه می توانند از ساعت 10 تا 20  به بازدید از نمایشگاه پرداخته و با تولیدات این استان بیشتر آشنا شوند.

منبع : روابط عمومی مرکز ملی فرش ایران

پنجمین نمایشگاه فرش دستباف استان قم

پنجمین نمایشگاه فرش دستباف استان قم در تاریخ 22 الی 26 آبان ماه 1387 در قم – انتهای خیابان امام موسی صدر ( خاکفرج ) برگزار می گردد.

ساعت بازدید : 10 الی 20