فرش اصفهان (1) :

تهیه و گردآوری: ر.هاشمی

فصل اول : تاریخ اصفهان

بدون تردید اصفهان زیباترین، با اهمیت‌ترین و مطبوع‌ترین شهرهای ایران است. بازدید کنندگان از این شهر حتی برای یک لحظه نمی توانند فراموش کنند که اصفهان زمانی یکی از باشکوه ترین پایتخت های آن دوران شگفت آور تاریخ یعنی پایان قرن شانزدهم بوده است.این شهر دارای سوابق تاریخی و وقار اصالتی است که تهران متجدد و تازه به دوران رسیده فاقد آن است. :) ادوارز 1357 ص338(

اصفهان در دوران هخامنشی به نام « کی » شناخته شده است و پارتیکا که امروز فریدن نامیده می شود، از نواحی آباد و مشهور آن بوده است. در زمان اشکانیان، اصفهان قلمرو یکی از پادشاهان جزء ( ساتراپ ) بوده است، و در دورة ساسانیان اعضای هفت خانوادة بزرگ ایرانی که دارای مشاغل عمده و مناصب سلطنتی بوده اند در اصفهان سکونت داشته اند، و این شهر جزء حکمرانی آنان به شمار می رفته است.

در زمان خلافت عمر، این شهر به تصرف اعراب درآمده  و تا مدت 300 سال از طرف خلفا، حکامی در آنجا فرمانروایی می کردند. در آن اوقات شهر اصفهان به دو محلة مسلمان نشین به نام شهرستان و یهودیه تقسیم شده بود و بین این دو محله دیواری کشیده بودند و رکن الدولة دیلمی هر دو محله را یکی کرد.

اصفهان در دورة آل بویه و سلجوقیان پایتخت بود و بعد از سلجوقیان تا دورة صفویه دوبار دستخوش قتل و غارت و خرابی شد و در حملات مغول و تیمور صدمات فراوانی را تحمل کرد.

دوری از مرزهای غربی و همجواری با کویر سبب شد تا شاه عباس صفوی، برای در امان ماندن از دسایس عثمانیان در غرب، و افغانان در شمال شرقی، اصفهان را به پایتختی خود برگزیند.آب های پر برکت زاینده رود ،یکی از چند رود خانه فلات ایران این ناحیه را به صورت یکی از حاصل خیز ترین نواحی کشور درآورده است.به علاوه اصفهان دارای هوایی بسیار ملایم و سالم است.علت اینکه سلاطین قاجار در قرن نوزدهم پایتخت را از اصفهان به تهران منتقل کردند این نبود که تهران از لحاظ موقعیت بر اصفهان برتری و امتیاز داشت، بلکه علت آن حسادت و حفظ اعتبار و نفوذ سلسله ای بود:) ادوارز 1357 ص338(

(اصفهان در زمان صفویه یکی از مراکز عمده ی قالی بافی بود. در این شهر تعداد زیادی کارگاه های شاهی وجود داشت که در آن برای قصور سلطنتی و یا اهداء به سلاطین دیگر قالی های زربفت بافته می شد). ) نصیری 82،(

     قبل از اینکه شاه عباس این شهر رابه پایتختی خود برگزیند اصفهان شهر مهم و قابل توجهی به شمار می رفت. در قرن یازدهم یکی از سیاحان مسلمان از آن به عنوان بزرگترین شهر فارسی زبان امپراطوری ایران یاد کرده است. این شهر با دیوارهایی به طول 14 میل احاطه شده بود و دارای یک مسجد باشکوه، پنجاه کاروان سرای و دویست صّراف بوده است. :) ادوارز 1357 ص338(

اهتمامی که شاه عباس در احیاء و آبادانی اصفهان، مبذول داشت به زودی این شهر را از چنان عظمت و شکوهی برخوردار کرد که عنوان نصف جهان برای آن از روی نهایت فروتنی بود. زیرا، این شهر با شکوه به عنوان بهترین جلوگاه هنر بر زیباترین شهرهای جهان پیشی و برتری داشت. نوشته ها و خاطرات سیاحان مشهوری چون شوالیه شاردن و نقاشیهایی که آنان از این شهر در کتابهایشان به تصویر کشیده اند، خود بهترین گواه عظمت و شکوه این شهر، در دوران گذشته است. هنر دوستی شاهان صفوی و ارج و منزلتی که این سلسله برای هنرمندان قائل بودند و خصلت پسندیده ای که هر چیز را در حد کمالش می خواستند، انگیزه هایی بود تا با توسل به آن بهترین هنرمندان از هر صنف و طبقه ای، در کارگاههای شاهی گرد آیند، و آثار ارزنده ای را به وجود آورند که هنوز، بعد از طی قرون متمادی چشم و عقل را یارای باور آن نیست.

کارگاههای قالیبافی دربار صفوی متصل به کاخ سلطنتی در جنوب عالی قاپو بین میدان شاه وچهل ستون، با استفاده از بهترین مواد اولیه همواره زیر نظر شخص شاه عباس بزرگ به کار می پرداختند. قالیهای ارزشمند بیشترشان در شهرها و روستاهای اطراف اصفهان نظیر جوشقان و نجف آباد تهیه می شد. زیرا خود شهر اصفهان به واسطة داشتن آب آلوده به گچ مناسب این صنعت نبود.

 نمونه های ارزنده ای که از این دوره موزه های جهان را زینت بخشیده خواه در اصفهان بافته شده باشد و یا در شهرهای اطراف آن، یادآور این نکته که به هنر قالیبافی توجهی خاص مبذول می شده است.

در قرن چهاردهم این شهر بوسیله تیمور اشغال گردید، ولی در اندک زمانی مردم آن جسارت یافته به آن شوریدند.مغول ها نیز به شیوه خود مجازاتی بر آنها تحمیل کردند.یعنی 70,000 نفر از سکنه آن را به قتل رسانیدند.ولی این شهر مانند سایر شهرهای ایران که از مصائبی نظیر آن رنج برده بود با سرعتی عجیب به سوی او گام برداشت.به طوری که در قرن پانزدهم ابهت و آبادانی خود را بازیافت.سپس در پایان قرن شانزدهم شاه عباس آنرا به پایتختی خود برگزید و در اندک مدتی شایعاتی از جلال و شکوه دربار او در کشورهای مغرب زمین بر سر زبانها افتاد و تصوّر ها و تخیّلات و تهوّر و جسارت بسیاری از سیّاحان در دست داریم که در آن اقامت موقت خود را در پایتخت ایران شرح داده‌اند.در واقع راجب به هیچ یک از شهرهای مشرق زمین در آن دوره،تصویری روشنتر از آنچه اصفهان را در زمان شاه عباس و جانشینان بلافصل او نشان می دهد ،دردست نداریم.

     حمله افغان ها به این دوران مشعشع پایان داد. اصفهان در فتنه افغان آسیب فراوان دید و تعداد بسیاری از هنرمندان و صنعتگران خود را از دست داد. ) نصیری 82،(

در سال 1772 پس از جنگ ننگینی در پایتخت لشگر ایران با اینکه از لحاظ نفرات و سلاح بر دشمن برتری داشت شکست فاحشی خورد و شهر در اندک مدتی محاصره شد و شاه سلطان حسین جبّان ، آخرین پادشاه سلسله صفویه تاج خود را به مهاجمان تسلیم کرد.ابتدای امر فاتحان با ساکنان شهر رفتاری ملایم داشتند ،ولی در قزوین مردم شورش کردند و فرمانروای افغان ها از ترس اینکه مبادا مردم پایتخت نیز بر ضدّ وی قیام کنند، امر به قتل وزرا و شاهزادگان داد  و سپس شهر را تسلیم سربازان کرد تا آن را غارت کنند.اوامر او اجرا گردید و مدّت چهارده روز قتل و غارت و تاراج ادامه یافت .هفت سال بعد ندر قلی (بعد ها به عنوان نادر شاه به تخت نشست)افغان ها را در دو جنگ بزرگ شکست داد و شهر اصفهان را آزادی بخشید.وی در سال 1736 مقام شاهی یافت و یکی از نخستین اقدامات وی آن بود که پایتخت را به زادگاه خود شهر مشهد منتقل سازد.از آن زمان تا کنون اصفهان دیگر به عنوان پایتخت برگزیده نشد.کریم خان زند شیراز را پایتخت خود کرد و پایتخت سلاطین قاجار نیز تهران بود که تا به امروز نیز این سمت را حفظ کرده است. :) ادوارز 1357 ص338(

 مدت 200 سال اصفهان ایستادگی کرد،ولی با اینکه ادوار کوتاهی تحت حکومت شاهزاده و یا حاکم روشنفکری موقتاً از آسودگی برخوردار بود به تدریج رو به ویرانی می رفت.

اصفهان جز در دورة قاجاریه که مقر حکومت برخی از شاهزادگان خود کامه نظیر مسعود میرزا ( ظل السلطان ) شد، دیگر مورد استفاده قرار نگرفت. ظل السلطان نیز در اضمحلال و تخریب اصفهان از هیچ کوششی دریغ نورزید، به نحوی که بسیاری از بناهای ارزنده و تاریخی این شهر و اشجار کهن به دستور وی نابود شد.

     در جنگ جهانی اول اصفهان یکی از مراکز عمده تهیه قالیچه بود و پس از آن نیز بحران های زیاد اقتصادی تاثیری در کار اصفهان نکرد.چون قالیچه های آن بسیار ارزان تهیه می شوند ،. گرچه تولیدات فرش بسیار اندک بود لیکن از نظر کیفیت چیزی از قالیهای قدیم کم نداشتند. تنها کاربرد ابریشم در آنها متداول نبود و تارهای نقره ای در زمینه به کار نمی رفت با این حال، این قالیها به واسطة کاربرد نقشهای مجرد فاقد نقشهای اصیل اولیه بودند. جنگ جهانی دوم از دو نظر لطمه شدیدی به قالی بافی اصفهان وارد نمود.یکی از آن جهت که بازارهای اروپا به واسطه جنگ بر روی این صنعت بسته شدند و دیگری از آن نظر که عده ای از صنعتگران و بازرگانان سودجوی اصفهانی در اثر گران شدن مواد اولیه قالی مانند رنگ و پشم به فکر تقلب در آنها افتادند.مدت چند سال رنگهای بسیار کم ثبات و پشمهای غیر مرغوب و حتی سلولز های بازیافته شده در قالی های اصفهان بسیار دیده می شد.ولی در اواخر جنگ و پس از آن به واسطه بازار داخلی خوبی که پیش آمده بود عده ای از کارگاهها توانستند تعدادی قالی خوب به بازار بفرستند. ) نصیری 82،(