فرش قم(1)
تهیه و گردآوری:ف- مهرابیان
موقعیت جغرافیایی
استان قم در جنوب استان تهران و در مسیر ارتباطی استان های جنوبی با مرکز و شمال کشور واقع شده است. استان قم شامل چهار بخش کهک، مرکزی، جعفرآباد و خلجستان و 256 روستا بوده و مرکز آن شهرستان قم می باشد که در مجاورت کویر نمک قرار گرفته است. به دلیل اینکه مناطق و روستاهای قم در موقعیت های مختلف جغرافیایی قرار گرفته اند. دارای آب و هوای متنوعی بوده و از وضعیت آب و هوای کویری و بیابانی تا آب و هوای سرد و کوهستانی برخوردار است. بر اساس این تنوع اقلیمی موقعیت های کشاورزی متنوعی در استان بوجود آمده و امکان کشت اکثر محصولات کشاورزی فراهم گشته است.
اکثر روستاییان این استان علاوه بر کشاورزی و دامداری، به امر تولید صنایع دستی خصوصاً قالیبافی نیز اشتغال دارند.
- سوابق تاریخی
هر چند صنعت قالیبافی از دیرباز بین عشایر و روستاییان قم رایج بوده است. لکن سابقه قالیبافی در قم با شیوه فعلی به اواخر دهه دوم قرن بیستم میلادی یعنی حدود 80 سال قبل می رسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را بدانجا برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و هنوز بیست سالی از آن نگذشته بود که قالیبافی در آن با ابعادی تجارتی به صورت پیشرفته و قابل ملاحظه ای ارائه طریق داد. این صنعت بسرعت در شهر قم معمول و رایج شده و به تدریج به روستاهای اطراف نیز گسترش یافت. با اینحال صنعت قالیبافی در بین عشایر شاهسون منطقه از قبل به شیوه ذهنی بافی معمول بوده است.
- ساختار
قالیهای قم ابتدا با استفاده از پشمهای نه چندان ظریف وارد بازار می شدند. و عموماً با رجشمار40 انجام می گرفتند. در سالهای بعد هنرمندان قالیباف قم تحول قالیبافی را به حد تکامل رسانیده و با مهارت و توانایی خاصی مبادرت به بافت فرشهای تمام ابریشم با رجشمار بسیار بالایی نمودند. قالیهای نفیس که بدین ترتیب و با این نخهای ظریف ابریشمی به بازار عرضه گردید نیز تحت عنوان گل ابریشم مرسوم شدند.
عامل تعیین کننده برای شناسایی قالی های قم تکنیک کار است زیرا که کاملاً منظم و کامل است. اگر به قالی های جدید با کیفیت عالی (مثلاً قالی های کاشان، تهران، کرمان و غیره) دقیق شویم، در پشت این قالی ها بخصوص در کلفتی پودها، تار و یا گره ها، پاره ای بی نظمی ها را خواهیم دید که البته قابل چشم پوشی اند. این بی نظمی در قالی های قم مطلقاً وجود ندارد و نظم آنها به نحوی است که گاهی انسان را به تردید می اندازد و این تردید تا جایی است که فکر می کند مبادا این قالی با ماشین بافته شده است.
بافت آن بسیار فشرده و بادوام و تار آن از نخ پنبه ای تابیده شده و پود آن نازک تر است. گره ها از پشم زیبای محلی که به نام سبزوار معروف است می باشند. این گره ها بسیار کوچک اند (بطور متوسط در هر دسی متر مربع 4000 تا 7000 گره) و از نوع فارسی باف می باشند. ارتفاع پرزها متوسط و فقط در یک طرف این قالی ها ریشه دیده می شود. ریشه ها دوتایی و به هم تابیده هستند. بعلاوه این ریشه ها بجای این که صاف باشند به نظر می رسند که بطور نامنظمی از قالی بیرون جهیده اند.
ساختار اولیه: تار و پود معمولاً از نخ تابیده بسیار ظریفند. در قالیهای ابریشمی تار و معمولاً پود از ابریشم هستند.
گره: قالیهای قم بدلیل ظرافت بسیارشان شهرت دارند. حداقل 2500 گره در هر دسیمتر مربع دارند و در قالیهای نا مرغوب این تعداد به 10000 گره در هر متر مربع می رسد و در قالیهای ابریشمی این تعداد بیشتر است و نوع گره، گره فارسی است، بندرت جفتی بافی نیز در این منطقه دیده می شود.
پرز: پرزها در قالی قم محکم و کمی خشن بوده و بیشتر از پشم تابیده بسیار نازک یا ابریشم تابیده بسیار ظریف استفاده می شود. پرز قالیها معمولاً کوتاه و چنانچه از ابریشم باشد بسیار کوتاه چیده می شود.
کیفیت: قالیهای قم بسیار بادوام و بیشتر جنبه تزئینی دارند و از بهترین تولیدات قالیهای ایران محسوب می شوند.
- طرحهای رایج
طرحهای قالی قم همانند رنگهای مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار است. نقشه های قالی های قدیمی قم را طرح های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی – محرمات- محرابی و شکارگاه تشکیل می دادند این طرح ها که با اقتباس از نقشه های کاشان و اصفهان تهیه شده بود بسرعت با خلاقیت طراحان قم دچار تحول شده و سبک جدیدی در صنعت قالیبافی ایران پدیدار گشت. این سبک با ویژگیهایی نظیر طراحی استادانه و هماهنگی نقوش و رنگ آمیزی بدیع و کم نظیر به "سبک فرش قم" مشهور گردید.
نقش بته جقه همانقدر که در روستاهای ترک زبان همدان با حالتی خاص منطقه مورد استفاده است، در روستاهای فارس زبان قم نیز در زمینه های گرم در اندازه های دو ذرع تا 7 مترمربع بافته می شود.
طرحهای اسلیمی، ختایی، لچک و ترنجدار و نیز طرحهای درختی همانند قالیچه های اصفهان از جمله طرحهای مورد نظری است که بیشترین تولیدات را بخود اختصاص می دهد. نقشهای کومه ای (درختی، حیوانی، بوته ای) و شاه عباسی گل فرنگ به لحاظ امکاناتی که طرح و رنگ آمیزی آنها دارد از زیبایی چشمگیر و رنگهای بدیع بهره مندند.
طرح قالیهای شکارگاهی نیز گر چه از اصفهان نشأت گرفته است، لیکن نمونه های فراوانی از این طرح را در قالیهای ابریشم بافت قم می توان مشاهده نمود و بالاخره با توجه به تنوع نقوش و مهارتی که در بافنده قم سراغ داریم تعجبی نخواهد داشت اگر شاهد تولید طرح هایی هندسی و نیمه هندسی در بافته های این منطقه باشیم. لذا بافت طرحهایی هندسی همانند قالیهای قفقاز و نقشهای هراتی موسوم به ماهی درهم که در مدالیونی چند ضلعی متن قالی قم را بخود اختصاص می دهند، گهگاه تعجب بیننده را که همواره به اصالت طرحهای هر منطقه می اندیشیده است بر می انگیزد.
بافندگان قمی، ترجیح می دهند که دلپذیرترین طرحهای سایر مراکز قالیبافی ایران را که در مرور زمان مطلوب و مقبول طبع همگان واقع شده اند با مختصر تغییراتی ببافند. اگر فرشهای آن با قالیهاو قالیچه های اصفهان و کاشان به لحاظ مشابهت نقشه اشتباه شوند زیاد مهم به نظر نمی آید. بطور کلی می توان طرحهای رایج در قالیهای قم را در موارد زیر خلاصه کرد:
بندی خشتی (موزاییکی بختیاری)، بته ای، درختی، شکارگاه، هندسی جوشقانی، شاه عباسی، لچک ترنج، شاه عباسی افشان، محرمات، ترنجی کف ساده، بندی کتیبه ای، محرابی، گل فرنگ و ضل السلطانی، محتشم و خشتی.
طرحهای بوته میری مکرر، نسبت به طرح گلدان رایج ترند. بسیاری از قطعات نیز دارای مدال مرکزی و طرحهای گوناگون در کناره و گوشه ها هستند.
قالی های قم از طریق رنگ های روشن زمینه آن (سفید عاجی، کرم، زرد) قابل تشخیص هستند که عموماً، این زمینه عاری از ترنج ها و لچک ها می باشد. هر چند که نقش آنها در موضوعاتی که ارائه می کنند،دارای پاره ای نا استواری ها و تغییرپذیری ها می باشد لکن در اکثر موارد معرف دو نوع نقش است: یکی از این دو نقش، سرو کوچک استلیزه شده، یعنی بته که گاهی مواقع بطور غلط آنرا نقش کاشمر می نامند، و نقش دیگر ظل السلطانی است. این نقش عبارت است از گلدان مملو از گلی که پرندگان کوچک و زیبایی در بالای آن پرواز می کنند.
ندرتاً به قالی هایی از قم بر می خوریم که دارای مجموعه ای از سروهای واقعی در بین گیاهان و درختان گل دار هستند و از روی طرح های لطیف و ظریفی که دو تخته فرش ابریشمین و قدیمی مقبره شاه عباس را در قم نقشین کرده اند، تقلید شده است.
- منابع و مآخذ
