تهیه و گردآوری: ف :زندی

طرح:

طرحها و نقوش قالی هریس را می توان به هفت طرح ، به شرح ذیل تقسیم بندی کرد :

1 – طرح تاجری : این طرح با حاشیه های باریک در کناره و ترنج بزرگ در وسط آن بافته می شود . لچک آن نسبت به ترنج بسیار کوچک بوده و نقوش هندسی سرتاسر متن را پر می کند . یک نوار باریک حاشیه ی بزرگ را به دو قسمت تقسیم نموده و تا انتهای قالی به صورت چرخشی ادامه پیدا می کند .

2- طرح توکلی : توکلی یکی از تجار تبریز بوده و به نام او در منطقه ی هریس مشهور شده است . این طرح یک ترنج کوچک دروسط متن و بدون سر ترنج و چهار لچک کوچک در گوشه های آن دارد . حاشیه های این طرح تشکیل شده از یک حاشیه ی بزرگ و دو حاشیه ی کوچک که نقش سماور در حاشیه ی بزرگ آن به شکل ماهرانه ای طراحی شده و زیبایی خاصی به طرح بخشیده است .

3-  طرح چلنگری : در این طرح چهار لچک بزرگ که قسمت عمده ی متن قالی را پوشانده و یک مدالیون که در وسط طرح دیده می شود ، وجود دارد . حاشیه های آن عبارت است از دو حاشیه ی کوچک و یک حاشیه ی بزرگ که شکل قوری زیبای خاصی به حاشیه ی آن بخشیده است و به صورت سلسله وار در حاشیه تکرار شده است .

4- اسماعیل بیگ : این طرح دارای یک ترنج کوچک در وسط و چهار لچک در گوشه ها می باشد . سر ترنج به صورت آویز در بالا و پایین قرار می گیرد . سه شاخه گل در وسط ، چپ و راست لچک ها خود نمایی می کنند . این طرح را یک شکل خاص از بقیه ی طرح ها جدا می نماید و آن نقش سماور است که همانند نقوش توکلی در حاشیه ی بزرگ تکرار می شود و زیبایی آن را صد چندان می نماید . همچنین دو طره کوچک یا زنجیره به عنوان حاشیه ی کوچک از اطراف ، حاشیه ی بزرگ را احاطه می نمایند .    

  قالی بافان هریس در گذشته از به کار بردن نقشه احتراز می نمودند و اغلب فرشهای خود را به کمک حافظه می بافتند و یا حداکثر از طرح قالیچه ی دیگری که در کنار دستگاه آویزان بود در پی گیری نقشه ی فرش یاری می جستند. نقشه قالی های هریس معمولا لچک ترنج است که در اصطلاح محلی آن گوشه گوبک می گویند .‏ نقوش گیاهی و برگ بلوط از دیگر نقوشی است که معمولا زمینه ی فرش را می پوشاند .

    قلم و طراحی هریس ، شبیه فرش بیجار است .
از مشخصات حاشیه قالی هریس برگ بلوط و گلهای شاه عباسی و همچنین گل بوته هایی که بین دو برگ و یا ساقه ی ختایی قرار گرفته اند و معلوم ‏نیست در چه زمانی این حاشیه تبدیل به نوعی طرح موسوم به خرچنگی شده است در واقع وجه مشخص فرش ‏های هریس حاشیه خرچنگی آن است که احتمالا از مراکز قالی بافی هم جوار به خصوص کردستان مشتق شده ‏است . همچنین حاشیه معروف توسباغه ، یا بالوق شاماما و یا سماوری نیز از جمله حواشی متداول هریس است.

نکته جالب در فرش هریس ، نداشتن بته یا بته جقه به صورت بسیار واضح در فرش است . ولی در حاشیه ی بعضی از فرشهای هریس دو بته به هم چسبیده دیده می شوند که حالت سربند را تشکیل می دهند . همچنین فرشهای هریس ترنجهای مرکزی مربع شکل بزرگی دارند .
نقشه با ترنجی کف ساده ( قاچ خاتون ) داش خاتون. ‏
ترنجی لوزی (حاج عظیمی ) ترنجی مدور (صمد خانی) ‏
و نوع اسلیمی و افشان که هر دو با طرح های اسلیمی افشان شهری متفاوتند از طرح های فرش های این ناحیه می ‏باشد . و نقش های تاجری که از مهمترین نقشه های فرش های هریس می باشد.
نقوش قالی هالی هریس اغلب طرح های اسلیمی و نخل و گل در رنگ های گوناگون هستند . فرش های هریس با ‏وجود آنکه همگی در یک سبک بافته می شوند و کمتر مشابه یکدیگر هستند فرش های این ناحیه معمولا در سبک ‏شاخه شکسته در اندازه های متوسط و بزرگ بافته می شوند . و مدالیون مرکزی قالی اغلب بسیار پر کار و گاه به ‏شکل مستطیل و یا مربع که در زمینه ی اغلب آنها با طرح های اسلیمی تزیین شده اند . ‏
ترنج میانی بر زمینه ی فرش تسلط کامل دارد به نحوی که قسمت بزرگی فرش را می پوشاند . لچک ها نیز اغلب ‏مشابهت فراوانی با ترنج میانی دارد قالی بافان هریس در گذشته از نقشه استفاده نمی کردند و اغلب فرش های خود ‏را به کمک حافظه می بافتند و یا حد اکثر از طرح قالیچه ی دیگری که در کنار دستگاه آویزان بود در پیگیری نقشه ‏ی فرش یاری می جستند . طرح قالی های قدیمی با طرح های جدید هریس متفاوت است. در گذشته قالی بافان ‏هریس فرش های بسیار ظریف ابریشمی تولید می کردند بافت استادانه و بی نقص و نقش های جالب آنها چنان بود ‏که بعضا با بافت فرش های تبریز اشتباه می شدند این فرش های زیبا که در بین کلکسیونر ها هواخواهان فراوانی ‏دارد و بیشتر با الهام از فرش های ترنجدار ، محرابی گلدانی و درخت و بوته بافته می شوند .این روز ها از طرح ‏فرش های این ناحیه در هندوستان و رومانی نیز تقلید می شوند که از لحاظ کیفیت بافت و رنگ به سهولت از ‏فرش های هریس قابل تشخیص اند . ‏

     منابع و ماًخذ

 شناخت قالی ایران – جواد یساولی

پژوهشی در فرش ایران – تورج ژوله

مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف - جلد اول

قالی ایران – سیسیل ادواردز، ترجمه ی مهین دخت صبا

سایت های اطلاع رسانی : 

                                    www.rugart.org                                        carpet.comwww.khorasan